Ο θαυμαστός κόσμος της αρχαίας Ιατρικής

Ιατρικά και χειρουργικά εργαλεία των πρωτοχριστιανικών χρόνων από τη συλλογή 3.000 αντικειμένων του γιατρού Γ. Τσολοζίδη

 Της  ΓΙΩΤΑΣ ΜΥΡΤΣΙΩΤΗ

Πρωτοποριακά και διόλου πρωτόγονα ήταν τα χειρουργικά και ιατρικά εργαλεία που χρησιμοποιούσαν οι γιατροί της σύγχρονης αρχαιότητας από τον 4ο έως τον 7ο αιώνα. Μια μεγάλη ποικιλία 42 χειρουργικών εργαλείων, κοχλιάρια, σπάτουλες και αγγεία φαρμάκων, διασώζει η συλλογή του γιατρού Γιώργου Τσολοζίδη που μετά τον θάνατο του συλλέκτη περιήλθε στην οικογένεια και αναδεικνύεται από την κόρη του κ. Μάτα Τσολοζίδη-Ζησιάδη.

 «Ιατρική δε πάντα πάλαι υπάρχει και αρχή και οδός ευρημένη,καθ΄ ήν και τα ευρήματα πολλά τε και καλώς έχοντα εύρηται εν πολλώ χρόνω και τα λοιπά ευρεθήσεται ην τις ικανός τε εων και τα ευρημένα ειδώς,εκ τούτων ορμώμενα ζητέη...» (Ιπποκράτης,Αρχ. Ιατρ. 1 572).Αν τα λόγια του πατέρα της ιατρικής δείχνουν ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρξει πρόοδος στο μέλλον χωρίς τη γνώση των κατακτήσεων του παρελθόντος,τα ιατρικά και χειρουργικά εργαλεία της σύγχρονης αρχαιότητας που διασώζονται ως τις μέρες μας το αποδεικνύουν.Τη δι- αχρονικότητά τους μαρτυρούν μήλες διαφόρων ειδών για μικρές  επεμβάσεις ή εξέταση τραυμάτων,αιμοστα- τικές λαβίδες,καυτήρια,αιχμηρά ραβδόσχημα εργαλεία,άγγιστρα,σμίλες ή νυστέρια,βελόνες,τριχολαβίδες, σαρκολάβοι,καθετήρες,τρυπάνια και άλλα πρωτοποριακά για την εποχή τους χειρουργικά εργαλεία που συνθέτουν την εικόνα ενός χειρουργείου της ύστερης αρχαιότητας.

  0 κλάδος της μαιευτικής

 Πτυχές από τον θαυμαστό κόσμο της ιατρικής επιστήμης και την εξέλιξή της ξετυλίγουν 42 ιατρικά και χει- ρουργικά εργαλεία των πρωτοχριστιανικών χρόνων (4ος-7ος αιώνας).Προέρχονται από την πλούσια συλλογή 3.000 αντικειμένων που συγκέντρωσε,συντήρησε και ανέδειξε ο γιατρός της διασποράς Γεώργιος Τσολοζίδης κατά τη διάρκεια της πολύχρονης συλλεκτικής του δραστηριότητας.Αφιερωμένος στη μνήμη του είναι ο κα- τάλογος της Πολιτιστικής Εταιρείας Θεσσαλονίκης «ΕΥΡΩΠΗ» με το αξιόλογο αυτό υλικό της αρχαίας ιατρι- κής τεχνολογίας που επιμελήθηκε ο βυζαντινολόγος Παναγιώτης Καμπάνης, δίνοντας πολύτιμες πληροφο- ρίες για τις διαδικασίες τις οποίες ακολουθούσαν οι γιατροί στη θεραπεία γνωστών παθήσεων.

  Η εμβρυοτομία (έκτρωση),όπως αποκαλύπτει η μελέτη του υλικού,αποτελούσε μία από τις παλαιότερες χειρουργικές επεμβάσεις στον κλάδο της μαιευτικής (ο Ιπποκράτης αναφέρει τον τεμαχισμό του εμβρύου με τον όρο εγκατομή),ενώ η ανάτρηση του κρανίου με τρυπάνια για την απομάκρυνση αιματωμάτων από τον εγκέφαλο,μαρτυρείται ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους.Η αφαίρεση της πέτρας από τα νεφρά,η εξαγω- γή των αμυγδαλών,η απόξεση συριγγίων ή οι εγχειρήσεις καταρράκτη αποτελούσαν επεμβάσεις ρουτίνας κατά την αρχαιότητα με εργαλεία καμωμένα από λεπτές χαράξεις και γεωμετρικά σχήματα που επιδρούν θετικά στην ψυχολογία των ασθενών.Τα φθαρμένα από το χρόνο αντικείμενα προορίζονταν για μία ή περισ- σότερες χρήσεις,ενώ αρκετά από αυτά διατηρούν την ίδια χρήση ακόμα και σήμερα.Ο φλεβοτόμος π.χ. ήταν ένα μικρό και κοφτερό εργαλείο-απαραίτητο για αφαιμάξεις και λεπτές επεμβάσεις (παρακεντήσεις,αποστή- ματα δοντιών,εκτομή του δακρυϊκού συριγγίου,αφαίρεση των κρεατοελιών και αποκοπή της εκπρόσθιας στη φίμωση).Το σπάθιον (νυστέρι με λεπίδα σε σχήμα σπαθιού) αφαιρούσε τους όγκους από τη μήτρα.Το τυφλά- γκιστρο κρατούσε ανοιχτά τα χείλη της τομής κατά τη διάρκεια της εγχείρησης.Το λιθοτόμον αφαιρούσε την πέτρα από το νεφρά και το πολυπικόν τον πολύποδο της μύτης.Το αναρραφικό σμίλιον ήταν το νυστέρι για την πλαστική εγχείρηση στα καπάκια των ματιών,το παρεκεντήριον ήταν το εργαλείο για τις εγχειρήσεις κα- ταρράκτη,λεπτοί σωλήνες από χαλκό ή μόλυβδο -ίσιοι για τις  γυναίκες και σχήματος S για τους άνδρες- ήταν οι καθετήρες,ενώ η τριχολαβίδα ήταν το αντικείμενο καλλωπισμού γνωστό μέχρι σήμερα για την απο- τρίχωση,με εφαρμογή και στο χώρο της ιατρικής.

  Διαχρονικότητα

  «Τα εργαλεία της συλλογής όσο κι αν δείχνουν "πρωτόγονα" και "ξεπερασμένα",ήταν πρωτοποριακά για την εποχή τους,ενώ αποδεικνύουν τη διαχρονικότητά τους από την αντιστοιχία που υπάρχει μεταξύ του τότε και του σήμερα», σημείωνε ο κ. Καμπάνης.Μεγάλη κατηγορία αυτών των αντικειμένων ήταν τα νυστέρια.Σμίλες τα ονόμαζαν οι γιατροί της ύστερης αρχαιότητας κι έφεραν λεπίδες σε διάφορες μορφές (ευθείες,αμφίκυρτες ή δραπανοειδείς,με πριονωτή ή λεία κόψη) ανάλογα με τη χρήση τους.Μικρά εργαλεία που διευκόλυναν το έργο του γιατρών όχι μόνο κατά την εγχείρηση,αλλά και κατά την εξέταση του ασθενούς ήταν οι μήλες με τις οποίες μετρούσαν το βάθος των τραυμάτων,πίεζαν τη γλώσσα κατά την εξέταση του λάρυγγα ή την επέμβα- ση στις αμυγδαλές  (γλωσσοκάτοχος),καυτηρίαζαν τον ομφαλό του παιδιού μετά τη γέννηση,καθάριζαν τα αφτιά και τη μύτη και παρασκεύαζαν φάρμακα.Όργανα για τις γυναικολογικές εξετάσεις και για τις επεμβά- σεις στο ορθόν ήταν οι διαστολείς ή ενδοσκόπια,ενώ σπάνιο εύρημα θεωρείται η χάλκινη αιμοστατική λαβίδα με αυτόματο κλείσιμο και τα χάλκινα αιμοστατικά καυτήρια για την αιμόσταση με καυτηριασμό των επιφα- νειακών τραυμάτων ή για βαθιά τραύματα.

  Ανθεκτικότητα

 Τα περισσότερα ιατρικά και χειρουργικά εργαλεία κατασκευάζονταν από σίδηρο,χαλκό και κράματα του χαλκού,ενώ ο κατασκευαστής φρόντιζε περισσότερο για την αποτελεσματικότητα και την ανθεκτικότητά τους,παρατηρεί ο κ. Καμπάνης.Η διακόσμηση,ανεικονική στα περισσότερα,διακρίνεται για την απλότητά της.Γεωμετρικά σχήματα «μαλακώνουν» τις φόρμες των αιχμηρών οργάνων,ενώ ανάγλυφα ωά και αστράγαλοι που τα κοσμούν παρέχουν συγχρόνως σιγουριά στο χειρισμό.Τα διακοσμητικά μοτίβα,εγχάρακτα ή ανάγλυ- φα,εναρμονίζονται με το υλικό και εξυπηρετούν ταυτόχρονα αισθητικούς και λειτουργικούς σκοπούς.Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια,η ιατρική παιδεία υπάρχει και ανθεί στα παλαιά κέντρα (Αλεξάνδρεια,Πέργαμο, Αθήνα),όπου οι συνθήκες επιτρέπουν την ανάπτυξη μιας αξιόλογης κοσμικής ιατρικής,εξηγεί ο βυζαντινολό- γος.Οι εφευρέσεις εργαλείων και οργάνων,οι επινοήσεις μεθόδων και οι ανακαλύψεις μηχανημάτων που εί- χαν τις καταβολές τους στην ιπποκρατική ιατρική,κατά τους πρωτοχριστιανικούς αιώνες συνεχίστηκαν,εμ- πλουτίστηκαν και πολλαπλασιάστηκαν.Η εξάπλωση,όμως,του χριστιανισμού άλλαξε τελείως τις συνθήκες άσκησης της ιατρικής,που είχε ως αποτέλεσμα «να οικοδομηθεί μία θρησκευτική ιατρική,όπου η προσευχή, η επίθεση των χεριών του ιερέα ή η χρήση του ευχέλαιου θεωρούνταν σαν τα περισσότερο αποτελεσματικά φάρμα- κα».Από τον 4ο αιώνα και έπειτα η εξέλιξη των εργαλείων υπήρξε βραδεία.Τόσο τα υλικά κατασκευής όσο το σχήμα και το μέγεθος παρέμειναν για τους επόμενους αιώνες αμετάβλητα.Μια σημαντική διαφοροποίηση,η οποία οφείλεται στην εξάπλωση της αραβικής ιατρικής,δείχνουν τα ευρήματα των ανασκαφών που χρονολο- γούνται μετά τον 7ο αιώνα,όπως  τα ιατρικά εργαλεία που βρέθηκαν στην Κόρινθο και χρονολογούνται στον 9ο με 10ο αιώνα.

  

Λαβίδες διαφόρων ειδών ήταν τα όργανα που χρησιμοποιούσαν για τη συγκράτηση σαρκών,τον καυτηριασμό και την αποκοπή άχρηστων τμημάτων σάρκας.

  

Όργανα για γυναι­κολογικές ε­ξετάσεις και για επεμβάσεις στο ορθόν ήταν οι διαστολείς-ενδοσκόπια.Οι μικροί διαστολείς,τα ορθοσκόπια,είχαν τη μορφή φολίδας,ενώ οι μεγάλοι,τα κολποσκόπια,διέθεταν τρία ή τέσσερα σκέλη τα οποία,με τη βοήθεια ενός κοχλιωτού μηχανισμού,ά­νοιγαν μέσα στον κόλπο σαν πέταλα άν­θους.Γι΄ αυτό και τα ονόμαζαν λωτούς.