H μαγειρική των Φώτων

Πολλά και γοητευτικά έθιμα είναι συνδεδεμένα με τη μεγάλη αυτή γιορτή,ιδιαίτερα για όσους ζουν κοντά σε θάλασσα

ΓΕΥΣΕΙΣ  Της ΕΥΗΣ ΒΟΥΤΣΙΝΑ

  

Μία μόνο απέμεινε από τις μεγάλες γιορτές του Δωδεκάμερου,τα Θεοφάνια,τα Φώτα δηλαδή ή Κυριελέσα,όπως τα λένε στη Δυτική Μακεδονία.Από θρησκευτική άποψη γιορτάζεται η βάπτιση του Χριστού και η εμφάνιση στον Ουρανό της Αγίας Τριάδας.Επειδή και ο Χριστός με τη βάπτισή του στον Ιορδάνη άγιασε τα νερά,αυτή είναι η μέρα που αγιάζονται θάλασσες,λίμνες και ποτάμια ή απλά λακκούβες με νερό ή οι γούρνες της βρύσης ακόμα και τεχνητές δεξαμενές.

  Η παραμονή των Φώτων είναι νηστεία πολύ αυστηρή που δεν επιτρέπεται ούτε το λάδι,γιατί οι πιστοί πρέπει να προετοιμαστούν για να πιουν αγιασμό.Γίνεται όμως την παραμονή στην εκκλησία η πρωτάγιαση και βγαίνει ο παπάς,γυρίζει σε όλα τα σπίτια και ραντίζει κι έτσι φεύγουν και τα παγανά,οι καλικάτζαροι,που είχαν ανέβει στη γη την παραμονή των Χριστουγέννων.Μπορεί να πειράζουν τους ανθρώπους και να μαγαρίζουν ό,τι βρουν αφύλακτο αλλά τρέμουν μπρος στον αγιασμό

«Φεύγετε να φεύγουμε/κι έρχετ΄ ο τρελόπαπας

με την αγιαστούρα του/και με τη μαγκούρα του»,

λένε και όπου φύγει-φύγει,ξαναγυρνούν στα τάρταρα για να ξαναρχίσουν να πριονίζουν το δέντρο της ζωής,χωρίς ποτέ να καταφέρνουν να το κόψουν.Υπάρχει όμως και άλλο των παγανών αλεξιτήριο,εκτός από το νερό του αγιασμού˙είναι η στάχτη από τη φωτιά των Χριστουγέννων,που καίει αδιάκοπα όλη τη νύχτα για να τα κρατάει μακριά τα τελώνια του σκότους.«Το πυρ καθαίρει και το ύδωρ αγγίζει» έλεγε ο Πλούταρχος συμπυκνώνοντας την πραγματικότητα της εποχής του,που [όπως δείχνουν τα πράγματα] ανήκει και στη δική μας εποχή.Με τη στάχτη αυτή πασπαλίζουν γύρω-γύρω το σπίτι στη γιορτή των Φώτων,φτιάχνοντας έναν «μαγικό» κύκλο προστασίας σύμφωνα με τις αρχαίες πρακτικές της μαγείας.Η στάχτη των Χριστουγέννων με την ιερή της δύναμη απωθεί τα καλικαντζαράκια και τις δυνάμεις του κακού και τις αρρώστιες,ενώ ταυτόχρονα απομακρύνει τα ζωύφια.

  Αλλού πάλι κάνουν αυτόν το μαγικό κύκλο κρατώντας τις εικόνες που τις έχουν πάει στην εκκλησία στη διάρκεια της λειτουργίας˙πηγαίνουν όσο μπορούν πιο μακριά κάνοντας ένα μεγάλο κύκλο και κλείνοντας μέσα όσο μπορούν πιο πολλά χωράφια,ζώα,σταύλους,για να βρεθούν όλα μέσα στον προστατευμένο από αρρώστιες χώρο.Για τους ίδιους λόγους σε μερικούς τόπους γίνονται γιορτές με μεταμφιέσεις, όπως τις Απόκριες˙το νόημά τους είναι αποτρεπτικό και ευετηριακό.

  Σημαντική εκδήλωση αυτής της ημέρας είναι το πλύσιμο των εικόνων μετά το άγιασμα των νερών.Στο Βελβεντό της Δυτικής Μακεδονίας παίρνουν τις εικόνες τα παιδιά,μετά το μεσημέρι,και τις πηγαίνουν στο λάκκο (ένα είδος μικροσκοπικής λίμνης,όπου έχει γίνει ο Μεγάλος Αγιασμός) και τις πλένουν.Στη Λήμνο τις πλένουν οι γυναίκες στη θάλασσα κ.ο.κ.

  Αυτή η συνήθεια,που υπήρχε και στα βυζαντινά χρόνια,υπήρχε και στην αρχαία Αθήνα.Στη γιορτή των «πλυντηρίων»,οι Αθηναίοι μετέφεραν με πανηγυρική πομπή στο Φάληρο το άγαλμα της θεάς Αθηνάς και το έπλεναν.Σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη ακόμα και τόσο ιερά πράγματα,όπως οι εικόνες (ή το άγαλμα της θεάς),ρυπαίνονται με το χρόνο και χάνουν τη δύναμή τους.

  Πολλά και γοητευτικά έθιμα είναι συνδεδεμένα με τη μεγάλη αυτή γιορτή,ιδιαίτερα για όσους ζουν κοντά σε θάλασσα.Όταν αγιάζονται τα νερά και βουτούν πολλοί για να πιάσουν το σταυρό που ρίχνει ο παπάς στη θάλασσα,παίζει η μπάντα, σφυρίζουν τα βαπόρια,γίνεται πανδαιμόνιο.

  Θυμάμαι στα παιδικά μου χρόνια στη Λευκάδα,που τα Φώτα ήταν η πιο σπουδαία γιορτή του Δωδεκάμερου,ενώ έκανε κρύο κι όλος ο κόσμος φορούσε παλτό,νέοι άντρες με το μαγιό ήταν ανεβασμένοι σε κατάρτια πλοίων και περίμεναν να πέσει ο σταυρός στη θάλασσα για να βουτήξουν από κει ψηλά για να τον πιάσουν˙αυτός που έπιανε το σταυρό ήταν τιμημένο πρόσωπο αυτή την ημέρα και μάλιστα τον έβαζε σ΄ ένα δίσκο και τον γύριζε σε όλα τα σπίτια να προσκυνήσουν οι πιστοί και να τον φιλοδωρήσουν με το κατά δύναμιν.

  Στη Λευκάδα αυτή την ημέρα βουτούν στη θάλασσα μια φούντα πορτοκάλια,συνήθως με σπάγγο δεμένα,κι αυτά θεωρούνται πια αγιασμένα.Ένα πορτοκάλι βάζουν στο εικονοστάσι για να μείνει όλον το  χρόνο.

  Το φαγητό αυτής της γιορτής είναι συνήθως ένα ωραίο μαγειρευτό κρέας,χοιρινό όπου γίνονται χοιροσφάγια,κότα ή αρνί.Στο Βελβεντό συνηθίζουν την κρεατόπιτα με πολλά φύλλα,αλλά γίνεται και κουρμπάνι με ζώα που συνήθως χάριζε η μονή μαζί με το ωραίο ντόπιο κρασί.

  H σύνδεση της εορτής με το κρασί είναι πολύπλευρη˙τότε ανοίγουν τα πιθάρια ή τα βαρέλια με το καινούργιο της χρονιάς,αφού τα ραντίσουν με αγιασμό και τα ασημώσουν (το νόμισμα το κολλούν με μαστίχα ή ρετσίνι).Σε μερικές περιπτώσεις προσφέρουν μέσα στην εκκλησία,στους παρευρισκόμενους,ψωμί,τυρί και κρασί ή ψωμί και κρέας˙υποθέτω ότι,όπως τα κουρμπάνια,είναι επιβιώσεις των πρωτοχρονιάτικων κοινών γευμάτων και ταυτόχρονα προσφορά (θυσία) προς το Θείο.O λαο­γράφος Γ. Μέγας αναφέρει «σε πολλές περιοχές μετά την περιφορά των εικόνων ακολουθεί παράθεση τροφών και καρπών στην εκκλησία,αγιασμός τους και διανομή στο εκκλησίασμα.Σε μερικούς τόπους την κατακλείδα της όλης γιορτής αποτελεί η συνεστίαση των χωρικών...».

  Ο ίδιος αναφέρει,σχετικά πάντα με τα Θεοφάνια:«...Στο Κατσιδόνι της Κρήτης την παραμονή των Φώτων ψήνουνε τα παλικάρια για τα βούγια (σ.σ. τα βόδια),δηλαδή μείγμα από αρακά,κουκιά,ροβίθια,στάρι και από όλα τα όσπρια και τα δίδουν στα βούγια να τα φάνε.Το πρωί έπαιρναν από τα πολυσπόρια αυτά και,ενώ τα εσκορπούσαν εις το δώμα,έλεγαν:Φάτε πουλιά και ασκορδαλοί,μη φάτε τη σπορά μου...». 

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ,χχχ,σελ. 40